شما این محصولات را انتخاب کرده اید

سبد خرید

اطلاعیه سایت

با سلام خدمت دوستان و کاربران عزیز 

در صورت بروز مشکل از قسمت تماس با ما  با سایت ارتباط برقرار کنین تا در 2 تا 24 ساعت پاسخگو خواهیم بود

یا درصورت نیاز با شماره 09381640708 تماس بگیرید

اخلاق حکومت‌داری
شناسه پست: 2394
بازدید: 738

 

اخلاق حکومت‌ داری

بحثی در اخلاق حکومت داری از دیدگاه امام علی (ع)

یکم:

بحثی در اخلاق حکومت‌ داری از دیدگاه امام علی (ع) : گاه می شود که کسی به قدرت می رسد و بر سر یک دوراهی قرار می گیرد:قدرت را حفظ کند یا ارزش هارا(۱).اگر به حفظ قدرت بیندیشدارزش را از دست می دهد و اگر عهده دار حفظ ارزش ها شود،قدرت را از چنگ می دهد.در چنین هنگامی روشن است که باید چه کرد:ارزش ها را باید حفظ کرد و قدرت را برای حفظ ارزش ها خواست و فدای آن کرد.آنچه در این جا روشن نیست یا درسایه روشن است،قرار گرفتن در این موقعیت است؛یعنی بسیاری از صاحبان قدرت توجه ندارند که گاه در چنین موقعیتی قرار می گیرند.برخی هم که این نکته را می دانند،قدرت را بیش از ارزش ها می خواهند.فقط معدودی،ارزش ها را بیش از قدرت می خواهند و یا تنها ارزش ها را می خواهند و قدرت را فدای آن می کنند.بنابراین دو نکته باید روشن و آویزه دو گوش صاحبان قدرت شود:

۱-آنان برسر دو راهی حفظ قدرت و حفظ ارزش ها هستند؛

۲-حفظ ارزش ها مهم تر و ارزشمندتر از حفظ قدرت است و قدرت منهای ارزش،ارزش نیست.

چنان که می دانیم،هر کس برای تحقق خواسته ها و برنامه ها(ارزش ها)یی به قدرت و مقام می رسد،اما گاهی میان این دو،تعارض ایجاد می شود و حفظ یکی همان و از دست دادن دیگری همان.فهم این تعارض بسیار مهم است و اگر کسی بدین تعارض علم تفصیلی نداشته باشد و به خوبی نداند که بر سر این دوراهی قرار دارد،ارزش ها را فدای قدرت می کند.برخی از صاحبان قدرت که ارزش ها را فرو نهادند و قدرت را فرا گرفتند،عالمانه عامدانه نکردند،بلکه ندانسته نخواسته چنین کردند.اینان می پنداشتند حفظ قدرت مهم است و چندان دغدغه حفظ قدرت را داشتند که مجال حفظ ارزش ها را نیافتند.

پس ترجیح ارزش بر قدرت بدون فهم تعارض میان این دو ممکن نیست.به دیگر سخن،تا هنگامی که صاحبان قدرت ندانند که ممکن است در تعارض میان حفظ قدرت و حفظ ارزش ها قرار بگیرند،نمی توانند ارزش ها را بر قدرت ترجیح دهند.ترجیح ارزش بر قدرت،مولود درک هنگامه ای است که میان این دو تعارض است. پس از دانستن امکان تعارض میان حفظ قدرت و حفظ ارزش ها،مشکل انتخاب پیش می آید.البته از هر که پرسیده شود در تعارض میان دو کدام یک را باید برگزید،بی درنگ پاسخ می دهد ارزش هارا.

اما این در مقام گفتار است و فاصله آن تا کردار بسیار است.چه بسا افرادی که در سخن ارزش ها را بر قدرت ترجیح می دهند،اما در عمل به عکس این می کنند.در این جا سخن مهم نیست،بلکه عمل مهم است و معیار داوری.به فرموده امیرالمومنین:فالحق اوسع الاشیاء فی التواصف واضیقهافی التناصف(۲)؛یعنی حق فراخ ترین چیزها در سخن و تنگ ترین چیزها در عمل است.بیشتر بگوییم که دو نگرش به قدرت وجود دارد:یک نگرش کاملا ابزار انگارانه است و قدرت را جز وسیله ای نمی داند و آن را فقط برای تحقق ارزش ها می خواهد.

در این نگرش،قدرت طریقیت دارد وارزش،موضوعیت.در نگرش دیگر قدرت وسیله نیست،بلکه هدف است و مهم و باکی نیست که برای کسب قدرت یا حفظ آن،ارزش ها قربانی شود.البته صاحبان این نگرش بدین صراحت از موضوعیت قدرت و مقدم بودن آن بر ارزش سخن نمی گویند،اما سخن گفتن یا نگفتن آنان معیار نیست،بلکه عملشان معیاراست.به لب ها نباید نگریست،دست ها را باید نگریست.آنان که به قدرت به دیده وسیله می نگرند،اگر به آن دست یابند،همواره دغدغه سلامت قدرت را دارند؛اما کسی که به قدرت به دیده هدف می نگرد همیشه مشغله ثبات قدرت را دارند.برای دسته اول سالم بودن قدرت و مصونیت آن از انحراف مهم است،ولی برای دسته دوم ثبات قدرت و محفوظ بودن آن مهم است،گو این که به انحراف آلوده شود.با تامل در سیره ارباب قدرت آشکار می شود که اغلب آنها به قدرت برای قدرت باور داشتند.

همین که به قدرت می رسیدند،به غایت قصوا و منتهای آمال خود می رسیدند و هدفی فراتر از حفظ قدرت خود نداشتند.برای کسب قدرت،ارزش ها را نادیده می انگاشتند و برای حفظ قدرت نیز ارزش ها را به چیزی نمی گرفتند.در مقابل،معدودی از ارباب قدرت وجود داشتند که به قدرت برای عدالت پایبند بودند.با عدالت به قدرت دست می یافتند و قدرت را فقط برای تحقق عدالت می خواستند و برای حفظ یا بسط قدرت از عدالت خارج نمی شدند.اگر با ملاحظه سیره صاحبان قدرت در تاریخ بخواهیم حکم بر غالب کنیم باید بگوییم که قدرت همواره دغدغه خود را داشته است و حفظ خود را بیش و پیش از هر چیز می خواسته است.

همین که فردی به قدرت می رسد،می پنداشت نخستین و مهم ترین هدفش حفظ قدرت است و همه هدف های دیگر طفیلی و در خدمت آن است.به عبارت دیگر،قدرت و محافظه کاری در تاریخ قرین یکدیگر بودند و مهم ترین هدف قدرت محافظت از قدرت بوده است.به عبارت دیگر،دو هدف مهم قدرت عبارت است از استحکام و بسط قدرت.ارباب قدرت نخست به استحکام پایه های قدرت خود می اندیشند و از آن پس به دراز کردن دست قدرت خود.پس از این دو اگر فرصت به تحقق ارزش ها رسید،به ارزش ها پرداخته می شود والافلا.البته اگر تحقق ارزش ها مانع استحکام و بسط قدرت شود هرگز به آن پرداخته نمی شود.

مختصر این که تیغ قدرت در دفاع از خود تیز است و در تحقق ارزش ها،کند.تعبیر حفظ نظام و مصلحت نظام که امروزه در ادبیات دیوانی ایران به کار می رود،به اعتباری درست است.اما مهم تر از حفظ نظام،حفظ ارزش های نظام است و مهم ترین مصلحت نظام،رعایت ارزش های آن.اگر حفظ نظام بدان منجر شود که ارزش ها نادیده گرفته شود و یا بقای نظام به اعراض از ارزش ها باشد،در این صورت آنچه حفظ می شود،نظامی است از درون تهی شده و فاقد ارزش.در پس خواهیم گفت که امیرالمومنین(ع)می توانست حکومتش را با عدول از برخی ارزش ها حفظ کند،اما چنین نکرد و حفظ ارزش ها را بر حفظ حکومت مقدم شمرد.

آنچه را تا این جا خواستیم گفتن،در حدیثی کوتاه از پیامبر خدا(ص)آمده است.دین ودنیا را در این حدیث،به معنی ارزش و قدرت می توانیم دانست.چنان که در حدیثی از امام سجاد(ع)در همین مضمون،به جای کلمه دنیا،کلمه ریاست آمده است.باری،پیامبر (ص)فرموده است:یاتی علی الناس زمان لایبالی الرجل ما تلف من دینه اذا سلمت له دنیاه(۳)؛یعنی روزگاری فرا رسد که کسی تا هنگامی که دنیایش{قدرتش}برقرار باشد،هیچ پروایی ندارد از این که چیزی از دینش {ارزش ها}از دست برود.

دوم:

میل به قدرت در نهاد همگان وجود دارد.شاهد این که تا کنون دیده نشده،یا من سراغ ندارم،به کسی پیشنهاد مقامی شود و او از پذیرفتن آن خودداری کند واعتراف کند که صلاحیت آن را ندارن.اگر هم چنین فردی وجود داشته،مصداق النادر کالمعدوم است.گویا همه مقام هایی که در تاریخ به این و آن واگذار شده،عادلانه و برازنده همان کسانی بود که عهده دار آن بوده اند.همچنین تاکنون دیده نشده که صاحب مقامی اعلام کند از این پس صلاحیت تصدی این مقام را ندارد و یا فرد صالح تری یافت شده است و این مقام باید بدو واگذار شود.حال آن که می دانیم بسیاری از صاحبان مقام،اصلا صلاحیت مقامی را که داشته اند،نداشته اند ویا افراد صالح تر از آنها وجود داشته اند.شاهد دیگر این که می دانیم عده ای برای کسب و حفظ قدرت،مال و آسایش خود را هزینه می کنند.

همه هستی وسرمایه شان را خرج می کنند تا مقامی را کسب یا حفظ کنند که نه تنها برای آنان مال و آسایش ندارد که مال و آسایش شان را می گیرد.از این جا نیز می توان دانست که قدرت در نزد عدهای از مال وامنیت که بس عزیز است،عزیزتر است.شاهد سوم این که برای کسب و حفظ قدرت و حتی به احتمال از دست رفتن قدرت،فجیع ترین نزاع های خانوادگی رخ داده است.پادشاه،فرزندش را وشاهزاده،پدرش را وشاهزادگان،یکدیگر را کشته یا کور کرده اند تا به قدرت چنگ اندازند.

خویشاوند کشی برای قدرت از رخدادهای مکرر در تاریخ بشر است(۴).با عنایت به آنچه رفت،شاید ژرفای این سخن ژرف دانسته شود که گفته اند:آخر مایخرج من قلوب الصدیقین حب الجاه(۵)؛یعنی واپسین چیزی که از قلب صدیقان خارج می شود،حب جاه است.حب جاه چنان در نهاد همگان حتی صدیقان،ریشه دار است که کسی غیر از صدیقان نمی تواند آن را از خود دور کند و صدیقان هم پس از مبارزه با دیگر رذایل اخلاقی،فقط در فرجام می توانند از آن دل بردارند.همین حب جاه بود که موجب فریفته شدن آدم و خروجش از بهشت شد.خداوند به آدم گفت تا در بهشت هستی،هرگز به رنج نمی افتی:نه گرسنه می شوی،نه تشنه،نه برهنه و نه آفتاب زده،اما شیطان او را فریفت و گفت:هل ادلک علی شجره الخلد وملک لایبلی(۶)؛یعنی آیا می خواهی تو را به درخت جاودانی و پادشاهی بیزوال راهنمایی کنم؟

چنین شد که آدم فریب خورد و از بهشت،بیرون شد.از این آیه بیشتر توجه مفسران را برانگیخته،آن درخت است که چه بود.در این باره بسیار قشقره شده و کمتر فایده ای به دست آمده است.آنچه بیشتر توجه برانگیز است و در عین حال بدون قشقره و بافایده،موضوع پادشاهی بیزوال است.از این موضوع نتیجه می توان گرفت که قدرت طلبی وسوسه شیطان است.مضافا این که قدرت چندان شیرین است که آدمی آسایش خویش را قربانی می کند.با این که خداوند به آدم اطمینان داده بود که در بهشت،در آسایش هستی و در بیرون آن به رنج می افتی،ولی آدم رنج قدرت را بر آسایش بهشت رجحان داد.به اصل سخن برگردیم:کسی می تواند ارزش ها را حفظ یا محقق کند وقدرت و عدالت را با یکدیگر بیامیزد که ذره ای عشق به قدرت نداشته باشد و آن را وسیله ای بیش نداند.

این ویژگی با سخن و ادعا به دست نمی آید،بلکه با تهذیب نفس وشناخت آفات و خطرات قدرت حاصل می شود.به واقع شرط تحقق ارزش ها،بلکه شرط آن،این است که قدرتمندان و صاحبان مقام آن را با هیچ چیز و از همه مهم تربا قدرت و مقام،معامله نکنند و هرگز در بند قدرت نباشند.هیچ گاه شیفته قدرت،تشنه عدالت نیست و دغدغه ارزش ها را ندارد و مجال آن نمی یابد تا به تحقق ارزش ها کمر بندد و حتی عدالت و ارزش را یک جا به قدرت می فروشد.رسول خدا(ص)فرمودند:انا لن نستعمل علی عملنا من اراده(۷)؛یعنی ما به کار نمی گماریم کسی را که طالب مقامی است.همچنین آن حضرت در پاسخ به کسانی که خواهان مقام بودند،فرمودند:اناوالله لا نولی هذاالعمل احد ساله ولااحدا حرص علیه(۸)؛یعنی به خدا سوگند که ما به فرمانروایی نمی گماریم کسی را که خواستار آن است و یا بدان آزمند است.

سوم:

امیرالمومنین علی(ع)از معدود حاکمان ارزش گرا در تاریخ است که حفظ ارزش ها را برحفظ قدرت مقدم داشت و هنگامی که قدرت یافت نه تنها ارزش را فراموش نکرد،بلکه  فقط وفقط در پی تحقق ارزش ها بود و سرانجام،برای حفظ ارزش ها قدرت را از کف بداد.مناسب را اشاره ای مختصر به بینش وکنش آن حضرت است.از عبدالله بن عباس روایت شده است که در ذوقار نزد امیرالمومنین رفتم و نگریستم که او نعلین خود را پینه می زند.پرسید:بهای این نعلین چند است؟گفتم هیچ بهایی ندارد.آنگاه امام فرمود:والله لهی احب الی من امرتکم الا این اقیم حقااو ادفع باطلا(۹)؛یعنی به خدا این را از حکومت شما دوست تر دارم،مگر آن که حقی را برپا سازم یا باطلی را براندازم.چنان که می نگریم،در بینش علی(ع)ارزش حکومت از یک لنگه کفش پاره و پافرسوده هم کمتراست.

حکومت فقط هنگامی ارزش می یابد که حق را برپا کند و باطل را براندازد و این وظیفه مهم را فرو نگذارد.اضافه کنیم که امیرالمومنین،پس از مرگ عثمان،از پذیرفتن حکومت با این که حق او بود و خود نیز بدان تصریح کرده بود،سر می تافت،زیرا جامعه در عهد خلفا به ویژه عثمان به انحراف گراییده بود و تاب عدالت و ارزشگرایی او را نداشت و آن حضرت هم بدین خرسند نمی شدکه فقط حکومت را به دست بگیرد و به او امیرالمومنین گفته شود.در واقع آنچه مطمح نظر امیرالمومنین بود،عدالت بود نه به دست گرفتن حکومت و به او امیرالمومنین گفتن.آن حضرت نمی خواست حکومت را هر گونه که شده با این که فقط حق او بود به دست آورد،بلکه می خواست حکومت را فقط برای بر پایی عدالت به دست بگیرد.سرانجام چون مردم اصرار ورزیدند و برای بیعت با امام هجوم بردند،به رغم میل قبلی خود،حکومت را پذیرفت.

آن حضرت در خطبه شقشقیه هم اشاره ای بدینموضوع کرد وهم فرموده است که چرا حکومت را پذیرفت و چقدر حکومت نزد او بی ارزش است.بخوانید:لولا حضورالحاضروقیام الحجه بوجود الناصرومااخذالله علی العلمان لایقاروا علی کظه ظالم ولاسغب مظلوم لالقیت حبلها علی غاربها ولسقیت آخرها بکاس اولها ولالفیتم دنیا کم هذه ازهد عندی من عفطه عنز(۱۰)؛یعنی اگر آن جمعیت بسیار حاضر نمی شدند و یاران،حجت برمن تمام نمی کردند و خداوند از عالمان پیمان نگرفته بود تا بر سیری ظالم و گرسنگی مظلوم راضی نشوند،رشته این کار را از دست می گذاشتم و پایانش را چون آغازش می انگاشتم.

شما فهمیده اید که این دنیای شما از عطسه بزی در نزد من بی ارزش تر است.بنگرید که چون امیرالمومنین از حکومت سخن می گوید،بی درنگ از ظالم و مظلوم و حق و باطل سخن می گوید و حکومت را فقط برای ارزش ها می خواهد،ورنه آن را از عطسه بزی و لنگه کفشی و استخوان خوکی در دست گری و برگ جویده ای در دهان ملخی فروتر می شمارد.هنگامی که علی (ع)به خلافت رسید،کار گزاران عثمان از جمله معاویه را عزل کرد و به طلحه و زبیر نیز مقامی نداد.به روشنی معلوم بود که این کار موجب ناراضی شدن این شخصیت ها وسست شدن پایه های قدرتش می شود،اما آن حضرت بدین کار رضایت داد و به واگذاری مقام به ناشایستگان رضا نداد.

اگر علی (ع)به حفظ قدرت می اندیشید،باید طلحه و زبیر و کار گزاران عثمان را هر چند به صورت موقت بر سر کار می گذاشت و سپس در فرصت مناسب برکنارشان می کرد.از قضا ابن عباس ومغیره بن شعبه چنین پیشنهادی به آن حضرت کردند،اما نپذیرفت،زیرا علی(ع)به حفظ ارزش ها می اندیشید و نه به حفظ قدرت.در منابع تاریخی آمده است که پس از به خلافت رسیدن امیرالمومنین،مغیره بن شعبه نزد او رفت و گفت:نظر من این است که امسال کارگزاران عثمان را عوض نکنی و بنویسی که آنها را در حکومتشان باقی می گذاری.پس چون با تو بیعت کردند و قدرتت ثبات گرفت،هر که را خواهی عزل کن و هر که را خواهی به جا گذار.علی گفت:به خدا در کار دینم مداهنه نمی کنم و در کار حکومتم ریا نمی کنم.

پس مغیره بن شعبه گفت:اگر نمی پذیری،  هر که را می خواهی بردار ولی معاویه را بگذار که مردی جسور است و مردم شام سخنش را می پذیرند و برای واگذاشتنش دلیل داری که عمر او را به حکومت همه شام منصوب کرده است.آن گاه علی گفت:نه،به خدا معاویه را دو روز هم به حکومت وانمیگذارم(۱۱).باز در تاریخ آمده است که اندکی پس از خلافت آن حضرت،طلحه و زبیر آمدند و گفتند:مت قصد عمره داریم،اجازه ده بیرون رویم.امیرالمومنین اجازه داد،با این که می دانست که آنان قصد عمره ندارند،بلکه آهنگ جنگ و نیرنگ دارند.

حتی فرمود:والله ماارادالعمره ولکنهمااراداالغدره(۱۲)؛یعنی به خدا سوگند که آنان قصد عمره ندارند،بلکه آهنگ خدعه دارند.اگر امیرالمومنین به حفظ قدرت خود می اندیشید،می توانست طلحه وزبیر را از میان بردارد و دست کم این که به آنان اجازه بیرون شدن ندهد تا تجهیزات قوا کنند وبه جنگ برخیزند،اما آن حضرت به حفظ ارزش ها اندیشید و چنین نکرد.چندی نگذشت که درست بودن پیش بینی امیرالمومنین ثابت شد:طلحه وزبیر به مکه رفتند و در آن جا عایشه را با خود همراه کردند و با سپاهی گران به جنگ با آن حضرت برخاستند و آن کردند که نباید می کردند.

با این که امیرالمومنین می دانست که رفتن طلحه وزبیر برای آمدن به جنگ است،اما آنها را از این آزادی محروم نکرد.به سخن دیگر،امیرالمومنین آزادی را از مخالفان خود(طلحه وزبیر)آن هم برای مخالفت با خلافت حق سلب نکرد و تا هنگامی که آنان دست به سلاح نبردند،به رویارویی با آنان نپرداخت.آری علی(ع)آزادی را ارزش میدانست و برای حفظ این ارزش،قدرت خود را به خطر افکند و بهای این ارزش گرایی را پرداخت.

 

زندگی نه آن‌قدر شیرین است و نه مرگ آن‌قدر تلخ که انسان به خاطر هر دو شرف و حیثیتش را بفروشد.

امام علی (علیه السلام)